W latach 80. XX wieku nowozelandzki psycholog James Robert Flynn zauważył, że przeprowadzane od początku stulecia testy inteligencji wykazują stały wzrost uzyskiwanych wyników. Oznacza to, że ludzie sukcesywnie i w określonym tempie stawali się coraz inteligentniejsi. Niestety możliwe, że wszystko co dobre, szybko się kończy. Dziś spora część ekspertów uważa, że ów trend zwalnia, a niektórzy mówią nawet o spadkach w tej dziedzinie. Czy więc dzisiejsza młodzież to najinteligentniejsze pokolenie w historii ludzkości? A może reprezentujemy jedne z pierwszych roczników o IQ niższym od notowanego w generacji rodziców?
Zgodnie z obserwacjami Flynna, od którego nazwiska pochodzi określenie prawidłowości, średnia inteligencja populacji rośnie o 3 punkty na dekadę, a wzrost wynoszący 0,3 można zauważać nawet w analizach rok do roku. Czy więc dzieci niejako automatycznie są mądrzejsze od rodziców? Nic z tych rzeczy! Inteligencja i mądrość to bowiem dwie zupełnie odmienne kwestie.
Jak podaje słownik PWN, inteligencja to „zdolność rozumienia, uczenia się oraz wykorzystywania posiadanej wiedzy i umiejętności w sytuacjach nowych” lub – jak głosi inna popularna definicja – „zdolność do przetwarzania informacji na poziomie abstrakcyjnych idei”. Tymczasem słownikowo mądrość łączy się z dojrzałością, rozumem, umiejętnością radzenia sobie w trudnych sytuacjach, roztropnością oraz poprawnym pojmowaniem świata i występujących na nim zjawisk oraz zależności (w tym międzyludzkich).
Krótko mówiąc: nie jest powiedziane, że podejmowalibyśmy lepsze życiowe decyzje od naszych dziadków, choć najprawdopodobniej rozwiązując ten sam test IQ osiągnęlibyśmy lepszy wynik. Najprawdopodobniej, bo chodzi tu o pewne ogólne trendy populacyjne, a nie osiągnięcia konkretnych osób. Ponadto dziś naukowcy coraz częściej mówią o różnych inteligencjach zamiast o jednej inteligencji. Tym samym wydzielają m.in. inteligencję językową, logiczno-matematyczną, wizualno-przestrzenną, muzyczną, interpersonalną (międzyludzką/społeczną), intrapersonalną (personalną do wnętrza, co oznacza zdolności refleksyjne) czy ruchową.
Warto w tym miejscu także podkreślić, że wyższe wyniki osób urodzonych później nie wynikają z „lepszych genów”, gdyż DNA otrzymujemy w darze po rodzicach, a inteligencja płynna (zwana niekiedy także też wrodzoną) pozostaje w sporym stopniu dziedziczna! Z kolei dokonanie się w ciągu zaledwie 100 lat tak głębokiej zmiany nie jest możliwe pod względem ewolucyjnym.
Oznacza to, że odpowiedzialne za inteligencję i jej zmiany czynniki znajdują się niejako „na zewnątrz” ludzi. Należą do nich obszary związane z rosnącym poziomem życia i częściową lub nawet kompletną eliminacją w świecie zachodnim patologii społecznych i problemów żywieniowych. Likwidując je przynajmniej w pewnym stopniu pozbyliśmy się – jako społeczeństwo – sytuacji zaburzających rozwój intelektualny dzieci (m.in. głód, stres lub choroba matki w trakcie ciąży oraz przemoc domowa). Ponadto stworzyliśmy warunki sprzyjające osiąganiu pełni potencjału (zbilansowana dieta zawierająca m.in. jod, likwidacja analfabetyzmu i dłuższa edukacja, liczniejsze okazje i szanse do rozwijania talentów oraz wiele innych).
Tym samym można zauważyć, że pokolenia pradziadków, dziadków, a potem rodziców budowały dla swoich dzieci rzeczywistość, która umożliwiała im prześciganie pod względem inteligencji starszych generacji poprzez pełniejsze wykorzystanie potencjału. Bardzo wielu naukowców ocenia jednak, że w owym rozwoju doszliśmy do muru, a przyrost zaobserwowany przez Flynna co najmniej zwalnia. Nie może to jednak dziwić. Skoro bowiem za niższą inteligencję ludzi żyjących 100 lat temu odpowiadały czynniki zaburzające harmonijny rozwój, to eliminacja owych problemów pozwala w pełni czerpać ze swoich możliwości, jednak powyżej pewnego „limitu” genetycznego „nie przeskoczymy”.
Czy więc osiągnęliśmy – jako świat zachodni – maksymalny poziom inteligencji wynikający z naszych biologicznych uwarunkowań i tak pozostanie już na zawsze? Niekoniecznie. I nie chodzi wcale o to, że kiedyś w tym kręgu kulturowym może na nowo pojawić się głód. Wszak wraz z eliminacją czynników zaburzających rozwój umysłowy dzieci pojawiły się… nowe czynniki mogące zaburzać rozwój umysłowy dzieci.
Spora grupa ekspertów w oparciu o napływające dane uważa, że w ostatnich latach poziom inteligencji populacji świata zachodniego zaczął się zmniejszać, a nowsze pokolenia (mniej więcej począwszy od ludzi urodzonych w latach 70. XX wieku) wypadają pod tym względem słabiej od swoich rodziców. Potwierdza to nawet sam James Robert Flynn opierając się na danych z Wielkiej Brytanii.
I tym razem – podobnie jak w przypadku wzrostu inteligencji – powodów należy szukać nie w genach, ale szeroko pojętym życiu społecznym. Na uwagę zasługuje chociażby upowszechnienie się w ostatnich dekadach niewymagającej wysiłku intelektualnego rozrywki dostarczanej przez telewizję, a potem także programy, serwisy i aplikacje na komputery oraz urządzenia mobilne. Odnotować należy także spadek średniego czasu poświęcanego na czytanie oraz relacje interpersonalne (na żywo, a nie poprzez łącze internetowe), co negatywnie wpływa na wyobraźnię. Inne możliwe wyjaśnienie łączy się z coraz niższymi wymaganiami stawianymi ludziom przez życie oraz dawaniem im gotowych scenariuszy rozwiązywania problemów. Należy jednak pamiętać, że o ile wyhamowanie efektu Flynna to dość powszechnie uznawany fakt, to jego odwrócenie oraz powody ewentualnego spadku inteligencji populacyjnej znajdują się na wstępnym etapie refleksji i wielu ekspertów wciąż nie podziela takich poglądów. Nie da się też wykluczyć hipotezy, zgodnie z którą ludzka inteligencja zmieniła się tak mocno, że posiadane przez nas testy nie oddają jej charakteru i zakresu.
Tym samym nie sposób jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o to które pokolenie to najinteligentniejsza generacja w historii ludzkości. Zależnie bowiem od przyjętej perspektywy może być to zarówno młodzież dzisiejsza, przyszła jak i ludzie urodzeni kilka dekad temu. Pewne pozostaje natomiast to, że w XX wieku średni poziom inteligencji populacji w świecie zachodnim rósł oraz że wyników testów IQ nie należy utożsamiać z życiową mądrością, którą często dostrzec możemy u osób starszych i niewykształconych, zaś u młodych intelektualistów niekiedy bywa ona – delikatnie mówiąc – ukryta.
Michał Wałach